ทิศใต้ ทิศทักษิณ พระอรหันต์ประจำทิศได้แก่พระสารีบุตร เป็นเอตทัคคะผู้เลิศกว่าภิกษุ ท. ในทางมีปัญญามาก แม้เม็ดทรายหนึ่งกำมือก็สามารถนับได้
ชื่อเดิมของท่านนั้นชื่อว่าอุปติสสะ เป็นบุตรของนายบ้านตำบลนาลันทา บิดาชื่อว่าวังคันตะ มารดาชื่อนางสารี เพราะเป็นบุตรของนางสารีจึงได้นามว่าสารีบุตร ท่านเกิดในสกุลผู้บริบูรณ์ด้วยโภคสมบัติและบริวาร ได้เล่าเรียนศิลปศาสตร์และได้มีสหายสนิทชอบพอรักใคร่กันอย่างโกลิตมาณพ โมคคัลลานโคตร ซึ่งมีอายุรุ่นราวคราวเดียวกันและเป็นบุตรแห่งสกุลผู้มั่งคั่งเหมือนกันมาแต่ยังเยาว์
ทั้งสองสหายนั้นจะชวนกันไปเที่ยวดูการเล่นมหรสพในกรุงราชคฤห์ด้วยกันเป็นประจำ ในเวลาชมมหรสพนั้นจะร่าเริงยินดีในเวลาถึงบทสนุก จะสลดใจในเวลาถึงบทเศร้า พอถึงตอนชอบใจก็ให้รางวัลนักแสดง อยู่มาวันหนึ่งมาณพทั้งสองก็ชวนกันไปดูชมมหรสพเหมือนวันก่อน แต่ว่าไม่เกิดความสนุกสนานร่าเริงบันเทิงใจ เพราะได้พิจารณาเห็นว่าการเที่ยวดูมหรสพไม่มีสาระประโยชน์อะไรเลย คนที่กำลังแสดงอยู่นั้นอีกไม่ถึงร้อยปีก็จะต้องตายกันไปหมด เมื่อมีความคิดตรงกันอย่างนั้น จึงได้พากันไปบวชเป็นลูกศิษย์ในสำนักสัญชัยปริพาชก เรียนลัทธิของสัญชัยได้ทั้งหมด อาจารย์ให้เป็นผู้ช่วยสั่งสอนหมู่ศิษย์ต่อไป สองสหายนั้นยังไม่พอใจกับความรู้เพียงนั้น จึงปรึกษาหารือทำสัญญาต่อกันว่าใครได้โมกขธรรมก่อนขอให้กลับมาบอกกัน
สมัยนั้นพระศาสดาได้ตรัสรู้แล้ว ทรงแสดงธรรมสั่งสอนมหาชนยังสถานที่ต่างๆ เมื่อเสด็จมาถึงกรุงราชคฤห์ประทับอยู่ ณ เวฬุวัน วันหนึ่งพระอัสสชิซึ่งเป็นหนึ่งในพระปัญจวัคคีย์ ผู้ที่พระศาสดาทรงสั่งให้จาริกไปประกาศพระศาสนากลับมาเฝ้า และเข้าไปบิณฑบาตในกรุงราชคฤห์ อุปติสสปริพาชกเดินมาแต่สำนักพบท่านในระหว่างทางก็เกิดความเลื่อมใสในจริยวัตร ได้ถามถึงครูอาจารย์พร้อมขอร้องให้แสดงธรรมให้ฟังด้วย พระอัสสชิได้แสดงธรรมมีใจความโดยย่อว่า ธรรมเหล่าใดเกิดแต่เหตุ พระตถาคตทรงแสดงเหตุ และความดับแห่งธรรม เพราะดับเหตุ ฯลฯ พระศาสดาทรงสั่งสอนอย่างนี้ อุปติสสะได้ฟังแล้ว ได้ดวงตาเห็นธรรมแล้ว ก็กลับไปบอกข่าวแก่เพื่อนโกลิตะและแสดงธรรมให้ฟังตามที่ได้ฟังมา จนโกลิตะได้ดวงตาเห็นธรรมเช่นเดียวกันจึงชวนกันไปเฝ้าพระศาสดา ลาอาจารย์สัญชัยแล้วพากันไปเข้าเฝ้าพระศาสดาทูลขออุปสัมปทา ครั้นบวชแล้วภิกษุทั้งหลายพากันเรียกท่านทั้งสองว่าสารีบุตรและโมคคัลลานะ
หลังจากพระสารีบุตรอุปสมบทได้แล้วกึ่งเดือน ท่านจึงได้สำเร็จพระอรหันต์ด้วยการฟังเทศนาชื่อว่าเวทนาปริคคหสูตร ที่พระศาสดาทรงแสดงแก่ปริพาชกชื่อทีฆนขะ ณ ถ้ำสุกรขาตา เขาคิชฌกูฏ เมืองราชคฤห์ ท่านใช้ปัญญาพิจารณาตามพระธรรมเทศนาขณะที่พระศาสดาทรงแสดงอยู่ จิตก็หลุดพ้นจากอาสวะไม่ยึดมั่นด้วยอุปาทาน ภายหลังปรากฎว่าท่านเป็นผู้มีปัญญาเฉลียวฉลาด ได้เป็นกำลังสำคัญของพระบรมศาสดาในการประกาศพระศาสนา พร้อมกับได้รับตำแหน่งเป็นอัครสาวกเบื้องขวา พระศาสดาทรงยกย่องว่าเป็นผู้เลิศกว่าภิกษุทั้งหลายในทางมีปัญญามาก สามารถจะแสดงธรรมจักรและอริยสัจสี่ได้กว้างขวางพิสดารเหมือนกับพระพุทธเจ้า เรื่องราวคุณธรรมพิเศษของพระสารีบุตรนั้นมีมากมาย พระธรรมสังคาหกาจารย์ท่านสังคีติไว้ในพระสูตรต่างๆ และแสดงธรรมไว้เป็นหมวดๆ อีกหลายพระสูตร แต่ผู้เขียนจะนำมากล่าวไว้อย่างย่อๆ เฉพาะส่วนที่สำคัญ ท่านพระสารีบุตรเป็นพระอัครสาวกที่มีคุณความดีหลายประการ และเป็นผู้มีบทบาทสำคัญในพระพุทธศาสนาอีกมากมาย ดังเช่น
-
พระศาสดาทรงยกย่องพระสารีบุตรว่าเป็นผู้มีความอนุเคราะห์เพื่อนบรรพชิตด้วยกัน
ตัวอย่างในครั้งที่ทรงประทับอยู่เมืองเทวทหะ หมู่ภิกษุพากันไปเข้าเฝ้าพระศาสดาทูลลาจะไปชนบท พระองค์ตรัสให้ไปลาพระสารีบุตรเพื่อท่านจะได้แนะนำสั่งสอนในการไป จะได้อยู่กันไม่มีความเดือดร้อนเสียหาย -
ทรงยกย่องพระสารีบุตรเป็นคู่กับพระโมคคัลลานะ คือเป้นอัครสาวกฝ่ายขวาและฝ่ายซ้าย ท่านเปรียบพระสารีบุตรเหมือนมารดาผู้ให้กำเนิด พระโมคคัลลานะเปรียบเสมือนนางนมผู้เลี้ยงทารกที่เกิดแล้วนั้น พระสารีบุตรย่อมแนะนำให้ตั้งอยู่ในโสดาปัตติผล พระโมคคัลลานะย่อมแนะนำให้ตั้งอยู่ในคุณเบื้องบนที่สูงกว่านั้น
-
มีคำเรียกเพื่อยกย่องพระสารีบุตรอีกอย่างหนึ่งว่าพระธรรมเสนาบดี นายทัพฝ่ายธรรม เพราะเมื่อท่านจาริกไปประกาศธรรมในที่ใดย่อมแผ่สุขอันเกิดประโยชน์ในที่นั้น ซึ่งเป็นคู่กับพระบรมศาสดาที่ชนทั้งหลายเรียกว่าพระธรรมราชา
-
พระสารีบุตรมีปฎิภาณชี้แจงธรรมเทศนาแสดงให้ผู้ฟังเข้าใจได้ชัดเจน ดังตัวอย่างในเรื่องพระยมกะที่มีความเห็นผิดว่าพระขีณาสพตายแล้วดับสูญ
-
พระสารีบุตรเป้นผู้มีความกตัญญูกตเวที ตัวอย่างเช่นท่านได้ฟังเทศนาจากพระอัสสชิจนได้ธรรมจักษุแล้วมาอุปสมบท ท่านจึงนับถือพระอัสสชิว่าเป็นอาจารย์ได้ทำความเคารพเสมอ แม้ทราบข่าวว่าพระอัสสชิพักอยู่ทิศใดท่านก็จะนมัสการไปทางทิศนั้นก่อนแล้วนอนหันศีรษะไปทางทิศนั้น อีกตัวอย่างหนึ่งท่านสารีบุตรยังราธพราหมณ์ให้อุปสมบท เพราะระลึกถึงคุณที่ราธพราหมณ์ได้ถวายบิณฑบาตแก่ท่านเพียงทัพพีเดียว
-
ท่านเป็นผู้เสนอความคิดให้พระพุทธเจ้าทรงบัญญัติพระวินัย เพื่อความมั่นคงแห่งพระสัทธรรม
-
ท่านได้นำคำสอนของพระพุทธเจ้าจัดเป็นหมวดหมู่
-
เป็นพระเถระรูปแรกที่คิดทำสังคายนา
-
เป็นพระอุปัชฌาย์ของสามเณรรูปแรก
-
ก่อนที่ท่านจะนิพพานกลับไปโปรดมารดาของตนที่ยังมีมิจฉาทิฏฐิอยู่ เพราะนางมีความขัดเคืองต่อพระพุทธศาสนาที่บรรดาลูกๆ ของนางต่างพากันไปบวช ท่านตั้งใจไปเทศนาโปรดมารดาและจะนิพพาน ณ ที่นั้น เมื่อนางสารีเห็นฤทธานุภาพของบุตรชายที่แม้แต่ท้าวจตุโลกบาลทั้งสี่ พระอินทร์และท้าวมหาพรหมต่างเข้ามาเยี่ยมท่านเป็นครั้งสุดท้าย ทำให้นางเกิดความเลื่อมใสศรัทธา เมื่อฟังธรรมกถาจากพระสารีบุตรก็บรรลุเป็นโสดาบัน พอเวลาใกล้รุ่งของคืนวันเพ็ญเดือนสิบสอง พระสารีบุตรก็นิพพานในห้องที่ท่านเกิด ในบ้านเดิมของท่านที่เมืองนาลันทา
พระสารีบุตรนั้นมีปัญญาเฉียบแหลมกว่าบรรดาภิกษุทั้งหลาย และที่เป็นอัครสาวกฝ่ายขวานั้นคือท่านรับภาระไปประกาศพระศาสนาในทิศทักษิณ โดยการเป็นหัวหน้าคณะในหนทักษิณ คือทิศใต้ที่เป็นข้างขวาของผู้ที่หันหน้าไปทางทิศตะวันออก โบราณาจารย์ท่านจึงอัญเชิญบารมีของพระสารีบุตรผูกไว้กับลูกนิมิตลูกที่ 3 ด้วยประการฉะนี้ ส่วนท่านใดปรารถนามีสติเฉียบคม มีวาจาอ่อนหวานไพเราะ ก็ให้บูชาพระพุธซึ่งชุบมาจากคชสาร ตามคติทางพระพุทธศาสนาจัดให้พระพุทธรูปปางอุ้มบาตรเป็นพระประจำวันพุธ และจัดให้สวดบทขัดพระปริตรบทสัพพาสี โดยสวด 17 จบ เพื่อช่วยให้เกิดโชคลาภ คุ้มภัยอันตรายได้ และยังจัดให้มีคาถาพระอิติปิโส 8 ทิศ เป็นคาถาประจำพระพุธคือ ปิ สัม ระ โล ปุ สัต พุท
ไทย